A filosofía animal de Nietzsche. Cultura, política e animalidade do ser humano.

A filosofía animal de Nietzsche. Cultura, política e animalidade do ser humano.


A filosofía animal de Nietzsche, aparecido orixinalmente en inglés como Nietzsche's Animal Philosophy: Culture, Politics and the Animality of the Human Being, New York: Fordham University Press, 2009, e traducido ao español por Diego Rossello, probablemente trátese dunha das publicacións achega de Nietzsche máis importantes aparecidas en Chile nos últimos anos, primeiro, porque propón un novo enfoque para ler a súa obra: o da animalidade e, segundo, porque a partir deste enfoque mobiliza unha apertura positiva ou "afirmativa" ao campo da biopolítica.
Nos seis capítulos nos que se desenvolve este traballo, deféndese un eixe de análise que opera como articulador dunha proposta teórica que sinalará, de principio a fin, a singular forza política da animalidad do humano. Este articulador é o antagonismo entre cultura e civilización, que se desenvolve no Capítulo I, e que acusa, principalmente, a violencia con que o proxecto civilizatorio desmembró a animalidade do humano. Trátase dunha distinción que contén unha severa crítica ao proxecto civilizatorio, á violencia da memoria e ao humanismo: "Mentres a violencia foi atribuída tradicionalmente ao animal, Nietzsche atribúea ao ser humano e, en especial, ao proxecto de moralización e civilización. Este investimento restaura a así chamada crueldade animal na súa inocencia amoral" ("Moralidad como falsa superación", p. 55). A restauración do animal humano, polo tanto, será entendida en adiante como un proxecto que lle compete á cultura.
En base a unha lectura da xenealoxía da moral, o Capítulo 2, «Política e
Promesa», indaga na necesidade de facer xurdir un individuo soberano. Outorgando unha potencia política á animalidade do humano, se aposta por unha soberanía singular que presupón, no esquecemento do animal, o elemento determinante para abrir espazo a unha
"política agonística da responsabilidade". O individuo soberano, antinomia do humano civilizado, só será concebible nun contexto de realce cultural, pois a animalidade que nel se quere liberar é contraria á idea do humano recatado, calculador e empoderado ao que aspira o proxecto civilizatorio. Pola contra, a capacidade de esquecemento determina o seu radicalidade política, alimenta a súa creatividade e estimula a posibilidade de devir outro de si: "En oposición á idea de que a soberanía designa unha forma de empoderamiento do eu sobre os outros, sosteño que a soberanía é un empoderamiento do eu que resulta de superar a necesidade de dominar aos demais" ("A soberanía máis aló da dominación", p. 99). Cultura, política e soberanía quedan, deste xeito, intrínsecamente ligadas, opostas á
civilización e resistindo a ela.
O capítulo 3, «Cultura e economía», encargarase de virar a argumentación cara a unha dirección cada vez máis propositiva, exhortando unha avanzada cara á noción de "sociedade
aristocrática" trazada por Nietzsche. Procurando distanciarse das interpretacións que suxiren que esta concepción nietzscheana insinúa unha política de dominación, Lemm
sostén que a idea dunha "sociedade aristocrática" consiste en potenciar a vida individual, posto que só nela atoparíase un espazo para o cultivo da singularidade. A arremetida pon en cuestión, esta vez, ás "ideoloxías de masas", unha política que tende a sacrificar ao individuo en favor do grupo. É unha crítica aos valores da política moderna "especialmente ao tipo de democracia que deles xurdiu", que delata a súa imposibilidade de proxectar a existencia máis aló da utilidade, o cálculo e a administración: "A falta dunha
(política da) cultura e o optimismo económico son síntomas dunha vida en decadencia
típica das modernas ideoloxías de masas" (p.141). Inversamente, o que se suscita coa rehabilitación dunha política da cultura, é unha "economía de vida" que propicie o espazo aberto ao exercicio da soberanía individual e a posibilidade para o auténticamente público: "O espazo público da cultura baséase no modelo do ágora, a praza pública da polis grega, onde a xente reúnese para competir entre si e para desafiarse mutuamente co obxectivo de lograr unha virtude maior" ("O dominio (Herrschaft) da cultura superior", p. 147).
O capítulo cuarto, «Don e perdón», quizais o máis complexo pola minuciosa
elaboración dos seus problemas, argumentos e conceptualizaciones, encárgase de espesar a crítica do canon civilizatorio revisando o perdón cristián como un dos seus fundamentos
éticos. Contrapondo ao perdón "a virtude que doa" idea recolleita, en especial, dunha lectura de Así falou Zaratustra", vólvese sobre a necesidade de reanimar o esquecemento e a inocencia animais. Si o perdón cristián esixe da relación co outro un intercambio moral no que se gestiona verticalmente o perdón sobre un Eu culpable, en Nietzsche, en cambio, tanto o Eu como a culpa e o perdón administrado obstruyen o exercicio dunha relación de xustiza co outro. Si proponse o rescate da animalidad, é porque se busca salvagardar un espazo ao involuntarismo, que, na tradición judeocristiana, está cercado polo código pretendidamente universal do libre albedrío (p.164). No seu argumentación, Lemm focaliza un cruzamento entre a filosofía de Nietzsche coas teses sobre o don e a amizade de Jacques Derrida e contrástaas coa de Hanna Arendt, quen se diferenciaría destes por conservar a memoria como garante da validez do perdón. Para Nietzsche e para Derrida o perdón como donación non pode estar mediado nin pola memoria, nin por códigos universais, nin por figuras institucionais. Sen mediador, o perdón só é posible entre amigos, e a amizade é entendida como a philia politiké grega: a virtude que doa require do esquecemento, oriéntase cara ao outro na súa singularidade, mantén a distancia, é creativa e, outra vez, agonística: "Dada a vinculación directa entre donación e esquecemento suxiro que aquilo que doa e é activo no doar é o esquecemento animal. Deste xeito,
o doar para Nietzsche, e talvez tamén para Derrida, debe ser comprendido como unha virtude animal e non como unha virtude humana" ("A virtude que doa e orientarse cara ao outro", p. 188).
No capítulo quinto, «Animal, creatividade e historicidad», se entroncan máis
patentemente todas as teses anteriores e diríxellas cara ao que noutros traballos da autora deuse a coñecer como unha "biopolítica afirmativa". Do mesmo xeito que o capítulo 6, pódese catalogar como unha análise clásica en tanto que revisa a crítica de Nietzsche ao historicismo a partir dunha lectura de dous textos principalmente: Sobre a utilidade e o prexuízo da historia sobre a vida e A genealogía da moral. Destácase aquí a forza creativa dun tipo de historia que, outra vez, atopa a súa fonte de movilidade no esquecemento animal, e que fai viable a urxencia dunha historia nova, entendida como "arte da interpretación", superando a vella idea de historia como "unha reconstitución fáctica do pasado". Esta proposta nietzscheana suscítase como unha postura máis radical que a que supón unha elección racional sobre como habería de concibirse a historia, pois, nela: "O esquecemento non depende da memoria humana, pero esta si depende do esquecemento animal" (p. 210); é dicir, invístese o valor tradicional que asume a un ser humano que recorda por aquel
que afirma "ao animal como un ser histórico que esquece". Aceptando a imposibilidad de reconstituir o pasado, a arte da interpretación histórica se desliga da atadura da memoria: "Cando a memoria é posta en contra do esquecemento xera un pasado que socava
o devir da vida. Con todo, cando a memoria entra en relación co esquecemento, esta establece unha relación co pasado que potencia a vida? ("Contra-historia", p. 223). Lemm ejemplificará, logo, o que é a "Historiografía artística" analizando textos de Nietzsche para mostrar como este "axexa o pasado" "o seu propio pasado escritural", non para determinalo, completalo ou acabalo, senón que para multiplicalo, pluralizarlo, abrilo ao
futuro, doalo ao devir (p. 249).
O último capítulo desta exhaustiva investigación, Capítulo 6 «Animalidad, linguaxe e verdade», pode considerarse tamén clásico en canto traballa a idea de verdade en Nietzsche e a súa crítica á metafísica. A partir dunha lectura de Sobre verdade e mentira en sentido extramoral, extrae a noción de "metáfora intuitiva" (Anschauungsmetapher) e preséntaa como unha experiencia estética de tipo pictórico. Lemm sostén que a "metáfora intuitiva" explica os tres xéneros de verdade que se observan, sen contradición, no pensamento de Nietzsche: o xénero da verdade singular, oposto ao de verdade metafísica;
o xénero da experiencia estética, oposto ao da verdade normativa ou epistemológica, e o xénero da verdade biopolítica. Este terceiro xénero de verdade pode ben considerarse o máis
importante dentro do presente traballo na medida que é o máis propositivo, positivo ou afirmativo: critica a escravitude (existencial, moral, social, filosófico-científica), e busca potenciar a vida en todas as súas formas. Selectivo só no que ten de intrépido, o xénero biopolítico incrementa a sensibilidade estética en todas as manifestacións da cultura, multiplicando a experiencia singular de "a verdade intuitiva". É esta sensibilidade artística, este "impulso puro cara á verdade" como modo de vida, o que Nietzsche, en definitiva, recoñece para o auténtico filósofo e para a auténtica filosofía.
Na filosofía animal de Nietzsche, Vanessa Lemm actualiza lecturas sobre a filosofía nietzscheana, tanto canónicas como heterodoxas, e as confronta con teses persoais, mostrando un esforzo enorme por remitir cada un dos seus debates ás máis contemporáneas e controversiales interpretacións sobre a animalidad en Nietzsche. O libro pode adoecer dun excesivo academicismo no seu prosa, con todo, supérase a si mesmo propoñendo unha crítica social "á altura dos tempos" e formulando unha proposta política específica, a dunha biopolítica afirmativa.